पोलिसांवर हात उचलल्यास कोणते कलम लागू होते? शिक्षा, दंड जाणून घ्या!!

सर्वसामान्यांच्या सुरक्षेसाठी पोलिसांची स्थापना करण्यात आली आहे. गुन्हेगारांचे मनोधैर्य तोडण्याचे आणि शांतता राखण्याचे कामही ती करते. पण अनेक वेळा असे घडते की, सत्तेच्या किंवा पैशाच्या नावाखाली अनेक लोक आपल्या रक्षकांविरुद्ध, पोलिसांविरुद्ध हात उचलायला मागेपुढे पाहत नाहीत. मात्र, पोलिसांवर हात उचलणे हा मोठा गुन्हा आहे. मित्रांनो, पोलिसांवर हात उचल्यास कोणते कलम लागू होते, चला तर मग जाणून घेऊया.. तुम्हाला माहिती नसेल तर आज या पोस्टमध्ये आम्ही तुम्हाला या संदर्भात महत्त्वाची माहिती देणार आहोत…

सामान्य जीवनात आपण अनेकदा पोलीस हा शब्द वापरतो. मित्रांनो, तुम्हाला माहित आहे का या शब्दाचे पूर्ण रूप म्हणजे Protection of life in civil establishment होय. यालाच नागरी संस्थांमधील जीवनाची सुरक्षा असेही म्हणता येईल. जसे स्पष्ट आहे, POLICE या शब्दाचे पूर्ण रूप देखील पोलिसांच्या कर्तव्याची झलक दाखवते.

1861 च्या इंडियन कौन्सिल अॅक्ट अंतर्गत ब्रिटीशांनी भारतात सुपीरियर पोलिस सर्व्हिसेसची स्थापना केली होती. नंतर त्याचे नाव बदलून भारतीय शाही पोलीस असे ठेवण्यात आले. यामध्ये प्रांतीय पोलीस प्रशासनाचे प्रमुख महानिरीक्षक होते. त्याचबरोबर वेगवेगळ्या जिल्ह्यांमध्ये विभागलेल्या प्रांतांचे नेतृत्व ही पोलिस अधीक्षकांची जबाबदारी होती. यामध्ये नामनिर्देशनपत्राद्वारे भरती करण्यात आली. हे नामांकन एकतर ब्रिटीश सैन्यातील अधिकाऱ्यांसाठी होते किंवा युनायटेड किंगडममध्ये, जमीनदारांच्या मुलांची त्यात नियुक्ती होते.

अधिकारी भरतीची ही नामनिर्देशन पद्धत अत्यंत सदोष होती. म्हणून, 1893 मध्ये ते रद्द करण्यात आले. यानंतर, भारतीय पोलिसांमध्ये अधिकाऱ्यांच्या भरतीसाठी एकत्रित स्पर्धा परीक्षा सुरू करण्यात आली. पहिली परीक्षा जून 1893 मध्ये लंडनमध्ये झाली. गुणवत्ता यादीतील टॉप-10 उमेदवारांना भारतीय शाही पोलिसांमध्ये प्रोबेशनवर नियुक्त करण्यात आले.

यानंतर एक मोठे पाऊल उचलण्यात आले, जेव्हा 1902-03 मध्ये सर अँड्र्यू फ्रेझर आणि लॉर्ड कर्झन यांच्या नेतृत्वाखाली पोलिस आयोगाची स्थापना करण्यात आली. या आयोगाने अधिकाऱ्यांच्या स्तरावर भारतीयांची नियुक्ती करण्याची शिफारस केली. याआधी त्यांना ही परवानगी नव्हती. भारतीय फक्त पोलीस निरीक्षक पदापर्यंत पोहोचू शकले.

साल 1920 पासून भारतीयांना भारतीय शाही पोलिसांचा भाग बनण्याची परवानगी देण्यात आली होती. यासाठी स्पर्धा परीक्षांचे आयोजन लंडन आणि भारतात होऊ लागले. फक्त 12 वर्षांनंतर, 1932 मध्ये, या सेवेचे नाव बदलून फक्त भारतीय पोलीस करण्यात आले. भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर, 1948 मध्ये, इम्पीरियल पोलीस औपचारिकपणे भारतीय पोलीस सेवेत म्हणजेच IPS मध्ये रूपांतरित झाले.

◆पोलिसांची कर्तव्ये काय आहेत?
पोलिस कायद्यात पोलिसांच्या अधिकारांसोबतच त्याची कर्तव्येही सविस्तरपणे सांगितली आहेत. पोलिसांची मुख्य कर्तव्ये पुढीलप्रमाणे आहेत-

●कायदा आणि सार्वजनिक सुव्यवस्था राखण्यासाठी.
●नागरिकांच्या जीवित आणि मालमत्तेचे रक्षण करण्यासाठी.
●गुन्हेगारीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी.
●सार्वजनिक तक्रारींचे निराकरण व निराकरण करणे.
●समाजातील सर्व घटकांमध्ये एकोपा राखणे.
●महत्त्वाच्या व्यक्ती आणि संस्थांची सुरक्षा सुनिश्चित करणे.

◆पोलिसांविरुद्ध हात उचल्यास कोणती शिक्षा होईल?
तुम्ही पोलिसांवर हात उचलू शकत नाही. परंतु कायद्यात काही विशिष्ट परिस्थितींचेही वर्णन केले आहे ज्यात कोणतीही व्यक्ती स्वसंरक्षणार्थ पोलिसांवर हात उचलू शकते. या परिस्थिती पुढीलप्रमाणे आहेत- जर एखाद्या पोलीस कर्मचाऱ्याने विनाकारण तुमच्या शरीराला कोणतीही गंभीर दुखापत केली, ज्यामुळे तुमच्या शरीराचा कोणताही भाग खराब झाला.

उदा, जर तुमचा हात तुटला असेल किंवा तुमचा कान फुटला असेल किंवा तुमचे गुप्तांग दुखापत झाली असेल आणि तुम्ही नपुंसक बनत असाल किंवा तुमच्या शरीराचा कोणताही भाग वेगळा झाला असेल, तर तुम्ही स्वसंरक्षणार्थ पोलिसांविरुद्ध हात उचलू शकता.  याशिवाय, जर तुम्हाला अशा प्रकारे दुखापत झाली असेल की तुमचा जीव जाण्याची शक्यता आहे.

किंवा तुम्हाला बरे होण्यासाठी काही महिने हॉस्पिटलमध्ये राहावे लागेल, तर अशा परिस्थितीत तुम्ही पोलिसांवर स्वसंरक्षणात हात उचलू शकता. तुम्ही तुमच्याशी गैरवर्तन करणाऱ्या पोलिस कर्मचाऱ्याविरुद्ध भारतीय दंड संहिता (IPC) च्या कलम 99 अंतर्गत गुन्हा दाखल करू शकता.

हा विभाग तुम्हाला स्वतःचा बचाव करण्याचा अधिकार देतो. हा विभाग मानवी हक्कांच्या सुरक्षिततेची देखील खात्री देतो. एखाद्या व्यक्तीने दुस-या व्यक्तीशी लेखी किंवा तोंडी गैरवर्तन केल्यास समोरच्या व्यक्तीवर आरोप करून त्याच्यावर कायदेशीर कारवाई करता येईल, असे स्पष्ट करण्यात आले आहे.

◆पोलिसांवर हात उचळल्यास कोणते कलम लागू होते?

जर तुम्ही कर्तव्यावर असलेल्या कोणत्याही पोलिस कर्मचार्‍याविरुद्ध हात उचलला असेल, तर तुमच्यावर भारतीय दंड संहितेच्या कलम 186 म्हणजेच IPC-1860 अंतर्गत कारवाई केली जाईल. या कलमात लोकसेवकाच्या सार्वजनिक कार्यात अडथळा आणणाऱ्या व्यक्तीविरुद्ध कारवाई करण्याची तरतूद करण्यात आली आहे. असे करणारा कोणीही गुन्हेगार मानला जाईल आणि दोषीला एक महिन्याचा तुरुंगवास किंवा ₹ 500 दंड किंवा दोन्ही मिळून शिक्षा होऊ शकते. या व्यतिरिक्त, कलम 332 देखील तुमच्यावर लादले जाऊ शकते, जे सार्वजनिक सेवकाला त्याचे कर्तव्य पार पाडण्यापासून रोखण्यासाठी आणि स्वेच्छेने इजा किंवा दुखापत झाल्यास शिक्षेची तरतूद करते.